Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոն

Շուշան Դոյդոյան

Այսօր հատկապես կարեւորվում է այս հարցի ուսումնասիրությունը, քանի որ կառավարություններն ավելի հաճախ են դիմում ազգային անվտանգության շահին` լրագրողների խոսքի եւ տեղեկատվության ազատության իրավունքների սահմանափակումները հիմնավորելու նպատակով։ Ամերիկյան լրագրողները բազմիցս իրենց բողոքի ձայն են բարձրացրել նախագահ Բուշի կողմից Հայրենասիրության ակտի ստորագրման փաստի առիթով, որը լրջորեն սահմանափակում է լրագրողների խոսքի ազատության իրավունքը ԱՄՆ-ում` արգելելով լուսաբանել ազգային անվտանգությանն ու հասարակական շահին առնչվող կարեւորագույն հարցեր` վերահսկելով լրատվամիջոցների կողմից Իրաքյան պատերազմի լուսաբանումը։

Իրաքում զոհված ամերիկացի զինվորների մասին տվյալները` մասնավորապես նրանց լուսանկարները երկար ժամանակ գաղտնի էին  պահվում մինչ այն օրը, երբ «Ազգային անվտանգության արխիվներ» ՀԿ-ին հաջոցվեց շահել դատական գործը (գործը հարուցվել էր Կոլումբիայի օկրուգի ֆեդերալ դատարանում։ Գործ հ. 1:04-cv-01697 (EGS)` հիմնվելով ԱՄՆ Տեղեկատվության ազատության մասին Ակտի վրա, որով դատարանը պարտավորեցրեց բացահայտել Իրաքից ԱՄՆ բերվող զինվորների` ամերիկյան դրոշով ծածկված դիակների լուսանկարները (www.nsarchive.org): Դրանից  հետո միայն Պենտագոնին այլ բան չէր մնում, քան 2004 թ. ապրիլին հրապարակել զոհված զինվորների իրական տվյալներն ու լուսանկարները ։ Հայաստանում առայժմ չի եղել «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի միջոցով պետական գաղտնիք համարվող տեղեկատվության բացահայտման դեպք, քանի որ ՏԱ մասին օրենքը միայն 2 տարվա կյանք ունի եւ այն դեռ պետք է գործարկել այս նպատակով։ Անդրադառնանք ՀՀ-ում հարցի իրավական կարգավորման առանձնահատկություններին։ 

Իշխանության գործունեության հրապարակայնության սկզբունքից է բխում պաշտոնական փաստաթղթերի բաց լինելու կանխավարկածը։ Դրանք պետք է մատչելի լինեն հանրությանը, եթե միայն չկա առավել կարեւոր հանրային կամ պետական շահ տեղեկությունը չհրապարակելու համար։ Անգամ եթե լրագրողը, քաղաքացին դիմում է պետական գաղտնիք համարվող տեղեկություն ստանալու համար, իշխանությունները պետք է նժարի վրա դնեն մի կողմից այդ տեղեկատվությունը ստանալու հասարակական շահն ու հետաքրքրությունը, մյուս կողմից՝ գաղտնիքը պահպանելու անհրաժեշտությունը։

Պետական գաղտնիքի հասկացությունը

Մարդու իրավունքների եվրոպական համաձայնագրի 10-րդ հոդվածը, ինչպես նաեւ խոսքի ազատությունը սահմանող միջազգային այլ փաստաթղթեր նշում են, որ խոսքի եւ տեղեկատվության ազատությունը կարող է սահմանափակվել պետական անվտանգության պաշտպանության անհրաժեշտությամբ, որը դիտվում է որպես այս հիմնարար իրավունքների սահմանափակման օրինական հիմք: 

Պետական գաղտնիքի ինստիտուտն ընդունել են բոլոր երկրները։ Սա լիովին հասկանալի եւ տրամաբանական է, քանի որ պետության անվտանգության տեսանկյունից պետական գաղտնիքի հրապարակումը կարող է իրական սպառնալիք դառնալ։ Հայաստանում պետական գաղտնիքի մատչելիության սահմանափակումը ՀՀ Սահմանադրության 27-րդ հոդվածով ամրագրված խոսքի եւ տեղեկատվության ազատության իրավունքից բացառություն է: ՀՀ Սահմանադրության 43-րդ հոդվածը նշում է, որ «իրավունքներն ու ազատությունները կարող են սահմանափակվել միայն օրենքով, եթե դա անհրաժեշտ է ժողովրդավարական հասարակությունում պետական անվտանգության, հասարակական կարգի պահպանման, հանցագործությունների կանխման, հանրության առողջության ու բարոյականության, այլոց սահմանադրական իրավունքների եւ ազատությունների, պատվի եւ բարի համբավի պաշտպանության համար»: Ուստի այս սահմանափակումը նախատեսված է նաեւ ՀՀ Սահմանադրությամբ։

«Պետական եւ ծառայողական գաղտնիքի մասին» օրենքը (ընդ. դեկտեմբերի 30, 1996թ) սահմանում է պետական գաղտնիք հասկացությունը, կարգավորում է ՀՀ անվտանգության, քաղաքացիների, հասարակության եւ պետության կենսական շահերի ապահովման նպատակով որոշակի բնագավառի տեղեկություններ պետական եւ ծառայողական գաղտնիքի շարքը դասելու, դրանք գաղտնազերծելու եւ պաշտպանելու կապակցությամբ ծագող հարաբերությունները եւ այլն: Օրենքի 2-րդ հոդվածը սահմանում է «պետական գաղտնիք» հասկացությունը. «Պետական գաղտնիքը ՀՀ ռազմական, արտաքին հարաբերությունների, տնտեսական, գիտատեխնիկական, հետախուզական, հակահետախուզական, օպերատիվ-հետախուզական գործունեության բնագավառների այն տեղեկություններն են, որոնք պաշտպանվում են պետության կողմից, եւ որոնց տարածումը կարող է ծանր հետեւանքներ առաջացնել ՀՀ անվտանգության համար»: Նույն հոդվածի 2-րդ մասով սահմանվում է ծառայողական գաղտնիք հասկացությունը.  դրանք վերը նշված ոլորտների այն տեղեկություններ են, որոնք «պահպանվում են պետության կողմից, եւ որոնց տարածումը կարող է վնաս հասցնել ՀՀ անվտանգությանը։ Այդպիսի տեղեկությունները, որպես կանոն, պարունակում են պետական գաղտնիքի մաս կազմող տվյալներ, սակայն ինքնին չեն բացահայտում պետական գաղտնիքը»:
 
«Զանգվածային լրատվության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ   հոդվածն արգելում է պետական գաղտնիքի հրապարակումը՝ որպես քրեորեն պատժելի արարք. «Արգելվում է օրենքով սահմանված կարգով գաղտնի համարվող կամ քրեորեն պատժելի արարքներ քարոզող, ինչպես նաեւ այնպիսի  տեղեկատվության  տարածումը, որը խախտում է մարդու անձնական կամ   ընտանեկան կյանքի անձեռնմխելիությունը»: «Տեղեկատվության  ազատության  մասին» ՀՀ  օրենքի 8-րդ հոդվածի առաջին մասը նույնպես արգելում է հրապարակել այնպիսի տեղեկատվություն, որը պարունակում է պետական կամ ծառայողական գաղտնիք։ 

Թեեւ օրենսդրությունն արգելում է պետական գաղտնիքի հրապարակումը, միեւնույն ժամանակ այն չի հստակեցնում «պետական գաղտնիք» հասկացության սահմանները, այլ միայն մեկ հոդվածով (հ. 2-րդ) տալիս է համապատասխան տեղեկությունների ընդհանուր ուրվագիծը։ «Պետական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն՝ ՀՀ կառավարությունը «մշակում եւ հաստատում է պետական գաղտնիքի շարքը դասվող տեղեկությունների ցանկը»: Պետական գաղտնիքի շարքը դասվող տեղեկությունների ցանկը սահմանված է ՀՀ կառավարության 1998 թվականի մարտի 13-ի 173 որոշմամբ: Ցանկը պարունակում  է  33 կետ, այնուամենայնիվ, այստեղ  եւս   որոշակիացված  չեն  պետական գաղտնիքի սահմանները: Օրինակ՝ վերոհիշյալ ցանկի 3-րդ կետի  համաձայն՝ պետական գաղտնիք  են  համարվում «զորքերի զարգացման թվի մասին տեղեկությունները»:  Հարց է ծագում`  արդյո՞ք նոր զորակոչվածների թվի  մասին   տեղեկատվությունը   մտնում է «պետական  գաղտնիք» հասկացության տակ: Եթե այո,  ապա  ինչո՞ւ ենք  այդ  մասին տվյալներ հրապարակում ԶԼՄ-ը կամ ոլորտի պաշտոնյաները:  Անհասկանալի է նաեւ պետական գաղտնիքի  շարքը  դասվող  տեղեկությունների  ցանկում տեղ  գտած 12-րդ  կետի ձեւակերպումը, համաձայն  որի՝   պետական  գաղտնիք  է  համարվում  «ՀՀ   սահմանապահ  զորքերի էությունը   բացահայտող տեղեկությունները»:  «Զորքերի էությունը» չափազանց  լայն  հասկացություն է: Ցանկացած  տեղեկատվություն, որն  առնչվում է  սահմանապահ  զորքերին,  կարող է   համարվել  վերջինիս  էությունը  բացահայտող:  18-րդ  կետի համաձայն՝ պետական գաղտնիք  է  համարվում նաեւ  «հիդրոօդերեւութաբանական եւ  գեոֆիզիակայի  բնագավառում  աշխատանքի արդյունքները  բացահայտող    տեղեկությունները»:   Այստեղ  եւս չի  որոշակիացվում, թե հատկապես ո՞ր աշխատանքների արդյունքները  բացահայտող  տեղեկություններն   են դասվում պետական  գաղտնիքի  շարքը: 

Գոյություն ունի պետական գաղտնիքի 3 աստիճան` գաղտնի, հույժ գաղտնի եւ հատուկ կարեւորության` կախված գաղտնի տեղեկությունների կարեւորությունից, բնույթից եւ դրանց պաշտպանության համար անհրաժեշտ միջոցների ծավալից (Օրենքի 4-րդ հոդված)։ Գաղտնիության աստիճաններին համապատասխան գաղտնիք համարվող փաստաթղթերի վրա դրվում են «գաղտնի», «հույժ գաղտնի» եւ «հատուկ կարեւորության» մակագրությունները։ Խոսքի ազատության պաշտպանության միջազգային ԱՐՏԻԿԼ 19 կազմակերպությունն իր մշակած տեղեկատվության ազատության մասին օրինակելի օրենքում (www.article19.org) նշում է երեք մասից բաղկացած թեսթի մասին, որն առաջարկվում է պետական պաշտոնյաներին կիրառել այն բոլոր դեպքերում, երբ տվյալ տեղեկատվությունը գաղտնագրելու հարց է ծագում։ Թեսթի համաձայն` առաջին փուլում պաշտոնյան պետք է պարզի, թե արդյոք տվյալ տեղեկությունն առնչվում է Տեղեկատվության ազատության մասին օրենքով սահմանված օրինական բացառություններին (օրինակ` ազգային անվտանգության կամ անձի անձնական կյանքի գաղտնիության պահպանության շահ)։ Երկրորդ փուլում պետք է պարզել, թե արդյոք տեղեկության բացահայտումն էական վնաս կհասցնի՞ այդ նպատակին։ Եվ վերջում, այնուամենայնիվ, պետք է պարզել` արդյո՞ք այդ տեղեկության հրապարակումն ավելի մեծ օգուտ չի տա հասարակությանը, քան այն գաղտնի պահելը։ 

Ենթադրենք, պաշտպանության նախարարության պաշտոնյան քաղաքացուց հարցում է ստանում` տրամադրել տեղեկություններ բանակի համար ձեռք բերված զինվորական հագուստի որակի եւ գնի մասին։ Արդյո՞ք այս տեղեկությունն առնչվում է օրինական նպատակներից որեւէ մեկին։ Այո, հարցումն առնչվում է ազգային անվտանգության շահին։ Բայց միթե դրա հրապարակումը կվնասի այդ շահին։ Այս կոնկրետ օրինակում վստահաբար կարելի է բացասական պատասխան տալ։ Հրապարակումը չի կարող վնասել երկրի անվտանգությանը։ Վատագույն դեպքում թշնամին կիմանա, որ մեր բանակում զինվորները վատորակ հագուստ են հագնում։ Հիշենք, որ խոսքը գնում է էական, ոչ թե ընդհանրապես վնասի մասին։ Կառավարության պարտականությունն է ապացուցել, որ տվյալ տեղեկության հրապարակմամբ իսկապես կարող է պատճառվել էական վնաս։ Տեղեկություն ստանալու հարցումով դիմողի պարտականությունը չէ ապացուցել, որ հրապարակումն անվտանգ է։ Եթե հարցումով դիմողը խնդրել է տրամադրել զենքի որակի մասին տեղեկություն, ապա սա արդեն կարող է էական վնաս պատճարել անվտանգությանը, հատկապես մեր քաղաքական վիճակում գտնվող երկրի համար, սակայն թեսթի երրորդ փուլի համաձայն` դեռ պետք է հստակեցնել, թե արդյոք դրա հրապարակումն ավելի կարեւոր չէ, քան այն գաղտնի պահելը։ Ասենք, հրապարակումը կարող է ավելի օգտակար լինել ազգային անվտանգության պաշտպանության համար, կամ դրա շնորհիվ կմեծանա հասարակական ճնշումը անորակ զենքերը փոխարինել որակյալով, կամ ցույց կտա պաշտպանության նպատակով կատարվող գնումների անարդյունավետությունը, որն ի վերջո կհանգեցնի գնումների գործընթացի բարեփոխման։ Այս ամենի շնորհիվ ազգային անվտանգությունը ոչ թե կտուժի, այլ միայն կշահի։ 

Նշենք, որ պետության կողմից հաճախ սխալ է մեկնաբանվում «հանրային հետաքրքրություն» հասկացությունը. հասարակությունը հետաքրքրված է դրանով։ սա դեռ ամբողջական մեկնաբանում չէ։ Այն պետք է հատկապես տարբերակել հասարակական հետաքրքրասիրությունից։ «Հանրային հետաքրքրություն» նշանակում է, որ հանրությունը տեղեկատվության հրապարակման հետեւանքով շահելու է։ Միացյալ նահանգներում, օրինակ, իշխանությունները հրաժարվեցին հանրությանը տրամադրել Համաշխարհային առեւտրի կենտրնում տեղադրված գաղտնի տեսախցիկների նկարահանած կադրերը Սեպտեմբերի 11-ին` դրանք համարելով չափազանց ցավոտ զոհվածների ընտանիքների անդամների համար։  Մեկ տարի անց, այնուամենայնիվ, դրանք հրապարակվեցին, քանի որ որոշվեց, որ գերակշռող հանրային շահը պահանջում է իմանալ, թե ինչպես են մարդիկ տեղահանվել շենքից։ Եւ դա հետագայում շենքերը ճիշտ կառուցելու համար լավ դաս եղավ։

Երբ տեղեկատվության միայն մի մասը կարող է տրամադրվել, պետական մարմինները պարտավոր են տալ փաստաթղթի պատճենը, որից հանված է հրապարակման ոչ ենթակա տեղեկատվությունը, եւ ոչ թե ընդհանրապես մերժեն տեղ. ստանալու հարցումը։ ՏԱ շատ օրենքներ սահմանում են, որ այն դեպքերում, երբ տեղեկատվության միայն մի մասը կարող է տրամադրվել, պետական մարմինները պարտավոր են տալ փաստաթղթի պատճենը, որից հանված է հրապարակման ոչ ենթակա տեղեկատվությունը, եւ ոչ թե ընդհանրապես մերժեն դիմումը։ ՏԱ մասին ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝‎ եթե պահանջվող տեղեկության մի մասը պարունակում է պետական գաղտնիք համարվող տվյալներ, որոնց տրամադրումը ենթակա է մերժման, ապա տեղեկություն տնօրինողը պարտավոր է տեղեկություն տրամադրել մնացած մասի վերաբերյալ, ոչ թե ընդհանրապես մերժել տվյալ փաստաթղթի տրամադրումը: ԱՄՆ-ի Կենտրոնական հետախուզական վարչության պաշտոնական ինտերնետային էջում կարելի է տեսնել նման բազմաթիվ փաստաթղթեր, որոնք մատչելի են հասարակությանը մասնակի։ Գաղտնազերծված փաստաթղթերի չգաղտնազերծված հատվածները խնամքով ջնջված են, այնպես օր փաստաթուղթն ստացողը չի կարող կարդալ դրանք (Տես` ԿՀՎ-ի պաշտոնական ինտերնետային էջը` www.foia.cia.gov/records.asp)։

Պետական գաղտնիքի պահպանման ժամկետները

Պետական գաղտնիքն անժամկետ չէ. օրենսդրությամբ սահմանվում են հստակ ժամկետներ գաղտնիքների գաղտնազերծման համար։ «Պետական գաղտնիքի» մասին ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդվածը սահմանում է, թե որքան ժամանակով կարող է տվյալ տեղեկությունը գաղտնիք համարվել: Այսպես՝ «հատուկ կարեւորության» եւ «հույժ գաղտնի» գաղտնիության աստիճան ունեցող տեղեկությունները իրենց գաղտնիությունը պահպանում են մինչեւ 30 տարի, ընդ որում՝ անհրաժեշտության դեպքում կառավարությունը կարող է սահմանել գաղտնագրման առավել երկար ժամկետ: «Գաղտնի» գաղտնիության աստիճան ունցող տեղեկություններն իրենց գաղտնիությունը պահպանում են մինչեւ 10 տարի: Պետական մարմինները կարող են երկարացնել գաղտնագրված տեղեկությունների պահպանության՝ նախկինում սահմանված ժամկետները, բայց ոչ ավելի, քան 5 տարի ժամանակով: Կառավարության որոշմամբ դրանք կարող են գաղտնազերծվել նաեւ ժամկետից շուտ: 

Գաղտնազերծումից հետո տեղեկությունները պետք է եռամսյա ժամկետում հանձնվեն ՀՀ պետական արխիվի պահպանությանը, որտեղ արդեն դրանք մատչելի են դառնում հասարակության բոլոր անդամների համար։ «Արխիվային գործի մասին» ՀՀ օրենքի 21-րդ հոդվածի համաձայն` Արխիվային փաստաթղթերից օգտվողն իրավունք ունի ազատ որոնելու եւ ուսումնասիրության նպատակով պետական եւ համայնքային արխիվներից ստանալու արխիվային փաստաթղթեր։ Անհասկանալի է այն միտքը, թե ինչու պետք է արխիվային փաստաթուղթ փնտրողը հիմնավորի, թե ինչու է իրեն անհրաժեշտ տվյալ արխիվային փաստաթուղթը։ Օրենքից բխում է, որ արխիվային փաստաթուղթ կարելի է ձեռք բերել միայն մեկ նպատակով, այն է` ուսունասիրություն կատարելը Սա միանշանակ տեղեկատվություն ստանալու սահմանադրական իրավունքի անհիմն սահմանափակում է։
Նշենք, որ օրինակ ԱՄՆ-ի Կենտրոնական հետախուզական վարչության պաշտոնական ինտերնետային էջում յուրաքանչյուր ոք կարող է գտնել բոլոր այն պետական գաղտնիքները, որոնք արդեն գաղտնազերծվել են www.foia.cia.gov/records.asp: Իսկ, օրինակ, Ռուսաստանի ‎անվտանգության ‎ֆ‎եդերալ ծառայության ինտերնետային էջում` www.fsb.ru ընդհանրապես տեղակայված չեն գաղտնագրված տեղեկությունները։

Տեղեկատվություն, որ չի կարող գաղտնագրվել

Պետական գաղտնիքի մասին օրենքները սահմանում են նաեւ այն տեղեկությունների ցանկը, որոնք չեն կարող գաղտնագրվել եւ համարվել պետական գաղտնիք։ Սովորաբար, պետական գաղտնիքի կարգավիճակին չեն կարող համապատասխանել. հասարակական բնույթ ունեցող տեղեկությունները, որոնք, օրինակ, առնչվում են հասարակության անվտանգությանն ու բարօրությանը սպառնացող աղետներին, շրջակա միջավայրի, առողջապահության, կրթության, մշակույթի եւ գյուղատնտեսության վիճակին, մարդու իրավունքների ոտնահարումներին, պետական հաստատությունների եւ պաշտոնատար անձանց անօրինական գործողություններին: Վերջինս (պաշտոնատար անձանց անօրինական գործողություններին առնչվող տեղեկությունները գաղտնագրելու անթույլատրելիությունը) բացակայում է մեր օրենքում, որով խիստ նվազում է իշխանության մարմինների վրա հասարակական հսկողություն իրականացնելու հնարավորությունը:  

«Պետական եւ ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածի համաձայն` պետական եւ ծառայողական գաղտնիքի շարքին չեն կարող դասվել՝

ա) քաղաքացիների անվտանգությանն ու առողջությանը սպառնացող արտակարգ դեպքերի, աղետների, ինչպես նաեւ տարերային (ներառյալ պաշտոնապես կանխատեսվող) աղետների, դրանց հետեւանքների մասին տեղեկությունները,
բ) տնտեսության ընդհանուր վիճակը, ինչպես նաեւ բնության եւ շրջակա միջավայրի պահպանության, առողջապահության, կրթության, գյուղատնտեսության, ներքին առեւտրի, մշակույթի բնագավառներում տիրող իրական վիճակը ներկայացնող տեղեկություններ,
գ) քաղաքացիների իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակման փաստերի, իրավախախտումների եւ սոցիոլոգիական հետազոտությունների արդյունքների մասին տեղեկություններ,
դ) այն տեղեկությունները, որոնք եթե դասվեն պետական եւ ծառայողական գաղտնիքի շարքին, ապա բացասական ազդեցություն կունենան Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական, գիտատեխնիկական եւ հոգեւոր-մշակութային զարգացման պետական եւ ճյուղային ծրագրերի իրականացման վրա։

Օրենսդրությունը ոչ միայն սահմանում է գաղտնագրման ոչ ենթակա տեղեկատվությունը, այլեւ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 9-րդ հոդվածի համաձայն` պաշտոնյաներին պարտավորեցնում է անհապաղ կամ հնարավորինս սեղմ ժամկետում տրամադդրել հետեւյալ խումբ տեղեկությունները, եթե դրա համար դիմում են տվյալ պետական մարմնին։ Դա այն տեղեկությունն է, որը՝ 

1) վերաբերում է քաղաքացիների անվտանգությանը եւ առողջությանը սպառնացող արտակարգ դեպքերին, ինչպես նաեւ տարերային (ներառյալ՝ պաշտոնապես կանխատեսվող) աղետներին եւ դրանց հետեւանքներին.
2) ներկայացնում է Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության ընդհանուր վիճակը, ինչպես նաեւ բնության եւ շրջակա միջավայրի պաշտպանության, առողջապահության, կրթության, գյուղատնտեսության, առեւտրի, մշակույթի բնագավառում տիրող իրական վիճակը.
3) չտրամադրումը բացասական ազդեցություն կունենա Հայատանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական, գիտատեխնիկական եւ հոգեւոր-մշակութային զարգացման պետական ծրագրերի իրականացման վրա։ 

ՏԱ օրենքի 7-րդ հդովածի համաձայն էլ Տեղեկատվություն տնօրինողն անհապաղ հրապարակում կամ այլ մատչելի ձեւով հանրությանը տեղեկացնում է իր տնօրինության տակ գտնվող այն տեղեկությունը, որի հրապարակումը կարող է կանխել պետական եւ հասարակական անվտանգությունը, հասարակական կարգին, հանրության առողջությանն ու բարքերին, այլոց իրավուքներին եւ ազատություններին, շրջակա միջավայրին, անձանց սեփականությանը սպառնացող վտանգը։ Այսինքն, վերոնշյալ տեղեկություններն անհապաղ հրապարակելու պահանջ է դրվում տեղեկություն տնօրինողի վրա` անկախ հարցումով դիմողի առկայությունից։ Խնդիրը, սակայն, այն է, որ օրպենսդրությամբ պատասխանատվություն չի նախատեսվում այս պարտավորությունը չկատարող պաշտոնյայի նկատմամբ։ Մեր կարծիքով, այս տեղեկությունները թաքցնող պետական պաշտոնյան պետք է կրի քրեական կամ վարչական պատասխանատվություն՝ կախված հասարակությանը եւ առանձին քաղաքացիներին պատճառված նյութական եւ բարոյական վնասի ծավալից։

Պատասխանատվություն պետական գաղտնիքի հրապարակման համար